Giảm án không giảm cầu: Bài toán bảo vệ động vật hoang dã

Giảm án hình sự đối với các vụ việc liên quan đến động vật hoang dã là một tín hiệu đáng ghi nhận. Ảnh: PV

Tuy nhiên, nhìn từ số liệu ENV cung cấp, TS Nguyễn Chí Thành (Trưởng khoa Lâm nghiệp, Trường Đại học Nông - Lâm nghiệp Bắc Giang) lưu ý: Xu hướng giảm có thể do tài nguyên đã cạn kiệt hoặc hành vi vi phạm ngày càng tinh vi để “qua mặt” cơ quan chức năng.

Nghịch lý "giảm án không giảm cầu"

Theo các chuyên gia, Việt Nam hiện đã có hệ thống pháp luật và chính sách bảo tồn động vật hoang dã khá hoàn thiện. Từ Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017), Luật Lâm nghiệp 2017, Luật Đa dạng sinh học 2007, các văn bản dưới luật, cho đến các chiến lược, chương trình quốc gia về bảo tồn đa dạng sinh học và phòng, chống tội phạm liên quan đến động vật hoang dã. Khung pháp lý của Việt Nam đã tiệm cận với chuẩn mực quốc tế, đặc biệt khi Việt Nam là thành viên Công ước quốc tế bảo vệ động vật hoang dã (CITES).

Nhiều chiến dịch cụ thể như chống nuôi nhốt gấu, bảo vệ voọc chà vá, tê tê… cũng đã góp phần hạn chế tình trạng khai thác trái phép. Tuy nhiên, hiệu quả thực thi ở nhiều nơi lại chưa tương xứng: Tình trạng săn bắt, đặt bẫy và buôn bán động vật hoang dã vẫn diễn ra ngay cả trong rừng đặc dụng.

Theo báo cáo của ENV, trong năm 2024, cả nước có 242 vụ án hình sự liên quan đến động vật hoang dã, giảm 14,5% so với năm 2023. Đây cũng là năm có số vụ án về động vật hoang dã tại Việt Nam được đưa ra xét xử cao nhất từ trước đến nay, với 288 vụ, trong đó, 118 đối tượng bị áp dụng hình phạt tù, chiếm tỷ lệ 41%.

Nhiều vụ án điển hình được dư luận đặc biệt chú ý như: Vụ án giám đốc Công ty Vietseatrust Lê Phùng Biển bị tuyên 24 năm tù vì buôn bán và buôn lậu khối lượng lớn động vật hoang dã, với hơn 500kg cá ngựa khô, hàng chục ký xương hổ, báo gấm, sư tử, cùng móng gấu ngựa; vụ án Hoàng Văn Hảo bị Toà án Nhân dân Thành phố Hải Phòng tuyên phạt 10 năm tù về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm. Hay vụ án vận chuyển trái phép một số lượng lớn rùa trên địa bàn huyện Cao Lộc (tỉnh Lạng Sơn cũ), trong đó, 3 đối tượng phải nhận mức án từ 10 năm tù...

Thực tiễn xét xử đã cho thấy, hệ thống pháp luật ngày càng siết chặt và nhiều bản án nghiêm khắc đã được tuyên, nhưng dường như chưa đủ "sức nặng" để triệt tiêu nhu cầu tiêu thụ các sản phẩm có nguồn gốc từ động vật hoang dã của một bộ phận người dân.

Đáng chú ý, tình trạng buôn bán, tiêu thụ các sản phẩm có nguồn gốc từ động vật hoang dã vẫn diễn ra công khai từ các nhà hàng gắn mác “đặc sản rừng” phục vụ khách quen, đến những đường dây rao bán, giao dịch tràn lan trên mạng xã hội, khiến thị trường ngầm này chưa bao giờ thật sự lắng xuống.

Nguyên nhân do đâu?

Theo TS Nguyễn Chí Thành, việc tiêu thụ động vật hoang dã hiện tồn tại ở cả hai nhóm: Loài tự nhiên và loài nuôi thương mại. Với động vật hoang dã tự nhiên, săn bắt và giết mổ là nguyên nhân trực tiếp đẩy nhiều loài tới tuyệt chủng, hoặc chỉ còn rất ít cá thể như hổ Đông Dương, sao la, các loài voọc, vượn...

Đáng lo ngại hơn, ngay trong hoạt động nuôi thương mại cũng tồn tại những kẽ hở, tạo điều kiện cho tình trạng ‘gột’ động vật – tức là việc đưa cá thể từ tự nhiên vào để hợp thức hóa nguồn gốc. Nếu không được kiểm soát chặt chẽ, nguy cơ tiêu thụ trái phép động vật hoang dã sẽ tiếp tục góp phần làm suy giảm đa dạng sinh học và mất cân bằng hệ sinh thái.

Cũng theo TS Nguyễn Chí Thành, nguyên nhân lớn nhất xuất phát từ nhận thức xã hội, khiến nhu cầu tiêu thụ trở thành hành vi tiếp tay cho tội phạm và góp phần đẩy nhiều loài động vật quý hiếm tới bờ tuyệt chủng.

Bên cạnh đó, nhiều người vẫn tin rằng, một số sản phẩm như cao hổ, ngà voi, sừng tê giác hay mật gấu... có giá trị chữa bệnh. Vì thế người muốn kiếm tiền thì ra sức săn bắt, chế biến, còn người có nhu cầu lại sẵn sàng móc hầu bao để chi, tạo thành một vòng luẩn quẩn cung – cầu khó dứt.

Một nguyên nhân khác, đó là ở sự phụ thuộc của người dân vào tài nguyên rừng còn lớn,  chưa có nhiều mô hình sinh kế bền vững gắn với bảo vệ và phát triển rừng cho cộng đồng.

Trong khi đó, việc săn bắt động vật hoang dã, đặc biệt với các loài quý hiếm mang lại lợi nhuận lớn, là nguồn thu nhập quan trọng khi họ thiếu các lựa chọn sinh kế thay thế. Điều này thúc đẩy các hoạt động săn bắt và buôn bán bất hợp pháp, bất chấp pháp luật.

Chưa kể, các đường dây buôn bán động vật hoang dã xuyên quốc gia ngày càng tinh vi, lợi dụng mạng xã hội và thương mại điện tử để hoạt động, tạo điều kiện cho thị trường ngầm phát triển.

Điều đáng lo ngại hơn là nhận thức của một bộ phận người tiêu dùng về tác hại đối với môi trường, đa dạng sinh học vẫn còn hạn chế, trong khi nhu cầu từ thị trường quốc tế tiếp tục nuôi dưỡng nguồn cung. Tất cả những yếu tố này khiến cho việc triệt tiêu nhu cầu tiêu thụ sản phẩm từ động vật hoang dã trở thành một bài toán nan giải.

Cần giải pháp đồng bộ, kiên trì

Để giải bài toán “giảm án không giảm cầu”, các chuyên gia đều cho rằng cần phải có những giải pháp đồng bộ, kiên trì và thực sự quyết liệt.

Theo Luật sư Trần Hà, Giám đốc Công ty Luật TNHH PHAROS (Đoàn Luật sư TP Hà Nội), cần tiếp tục hoàn thiện và đồng bộ hóa hệ thống pháp luật. Một số quy định còn mang tính khung cần được sửa đổi, bổ sung chi tiết hơn để làm rõ ranh giới giữa xử phạt hành chính và xử lý hình sự, tránh tình trạng vi phạm rõ ràng nhưng chỉ dừng lại ở mức phạt tiền.

Cùng với đó, việc xử lý hình sự đối với hành vi tái phạm phải được thực thi kiên quyết. Nếu chỉ phạt hành chính nhiều lần mà không khởi tố thì sẽ không đủ sức ngăn chặn những đối tượng coi đây là nguồn lợi nhuận lớn.

Ngoài ra, trong bối cảnh các giao dịch mua bán, quảng bá động vật hoang dã diễn ra phổ biến trên mạng xã hội và sàn thương mại điện tử, việc thiết lập cơ chế giám sát, kiểm soát chặt chẽ hơn trên môi trường số là hết sức cần thiết.

Ở góc độ bảo tồn, TS Nguyễn Chí Thành nhấn mạnh, cần đẩy mạnh các chiến dịch truyền thông, giáo dục để giúp người dân hiểu rằng việc tiêu thụ thịt thú rừng hay các sản phẩm có nguồn gốc từ động vật hoang dã… không chỉ vô giá trị về y học mà còn trực tiếp góp phần đưa nhiều loài quý hiếm tới bờ tuyệt chủng.

Công tác giáo dục về bảo vệ thiên nhiên, động vật hoang dã cần được đưa vào nhà trường để hình thành nhận thức đúng đắn ngay từ thế hệ trẻ. Song song, phải xây dựng các mô hình sinh kế thay thế cho những cộng đồng đang phụ thuộc vào săn bắt hoặc buôn bán.

TS Nguyễn Chí Thành cũng khuyến nghị, thế giới có nhiều mô hình giảm cầu tiêu thụ động vật hoang dã như cấm hoàn toàn việc tiêu thụ động vật hoang dã làm thực phẩm tại Trung Quốc sau dịch SARS (2003) và COVID-19 (2020); mô hình thay đổi hành vi săn bắt và tiêu thụ ngà voi tại châu Phi... mà Việt Nam có thể nghiên cứu áp dụng phù hợp.

Có thể thấy, giảm án hình sự đối với các vụ việc liên quan đến động vật hoang dã là một tín hiệu đáng ghi nhận, nhưng nếu cầu tiêu thụ không được loại bỏ, thì cuộc chiến bảo vệ động vật hoang dã vẫn chưa có hồi kết.