Ngân hàng Nhà nước: Giám sát hệ thống thanh toán - yêu cầu cấp thiết trong thời đại số

Ngân hàng Nhà nước tăng cường giám sát các hệ thống thanh toán. Ảnh: Kim Thành

Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Phạm Thanh Hà cho biết: Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập kinh tế quốc tế cùng sự phát triển vượt bậc của công nghệ thông tin, hoạt động thanh toán trên thế giới nói chung và tại Việt Nam nói riêng đã có những bước tiến mạnh mẽ. Việc áp dụng công nghệ hiện đại, mở rộng kênh thanh toán điện tử, thanh toán không dùng tiền mặt đã giúp giao dịch tài chính trở nên nhanh chóng, tiện lợi, thúc đẩy lưu thông hàng hóa và tăng hiệu quả kinh tế.

Tuy nhiên, đi cùng với sự phát triển nhanh về quy mô, tốc độ và giá trị giao dịch, hoạt động thanh toán cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro hơn — đặc biệt là rủi ro hệ thống, rủi ro công nghệ, gian lận và tấn công mạng. Thực tế này đòi hỏi Ngân hàng Trung ương của các quốc gia, trong đó có Ngân hàng Nhà nước, phải tăng cường giám sát các hệ thống thanh toán một cách chặt chẽ, hiệu quả, đảm bảo an toàn cho toàn bộ hệ thống tài chính.

Hệ thống thanh toán là “mạch máu” của nền kinh tế, đảm bảo sự lưu thông của dòng tiền giữa các cá nhân, doanh nghiệp, ngân hàng và các tổ chức tài chính. Bất kỳ sự cố nào trong hoạt động của hệ thống này đều có thể gây ra hậu quả lan tỏa, ảnh hưởng đến ổn định kinh tế – tài chính quốc gia.

Trong thời gian qua, hệ thống thanh toán của Việt Nam, đặc biệt là Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng (IBPS), các hệ thống thanh toán bán lẻ, ví điện tử và dịch vụ trung gian thanh toán, đã phát triển mạnh mẽ cả về số lượng lẫn quy mô. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước, khối lượng và giá trị giao dịch thanh toán điện tử tăng hàng năm ở mức hai con số, phản ánh nhu cầu ngày càng lớn của người dân và doanh nghiệp.

Song song đó, các vụ tấn công mạng, lừa đảo trực tuyến, rò rỉ dữ liệu hay sai sót trong khâu xử lý giao dịch cũng có chiều hướng gia tăng. Do vậy, việc giám sát toàn diện và chuyên nghiệp các hệ thống thanh toán trở thành một trong những nhiệm vụ trọng tâm, then chốt của Ngân hàng Nhà nước nhằm đảm bảo sự ổn định, an toàn và tin cậy của hệ thống tài chính quốc gia.

Việc giám sát các hệ thống thanh toán hướng tới các mục tiêu lớn sau: Bảo đảm hoạt động ổn định, an toàn và hiệu quả của hệ thống thanh toán quốc gia cũng như các phương tiện, dịch vụ thanh toán trong nền kinh tế; tăng cường vai trò của hệ thống thanh toán quốc gia như một kênh truyền dẫn hiệu quả cho việc thực thi chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước; ngăn ngừa và giảm thiểu rủi ro, đặc biệt là rủi ro hệ thống, góp phần duy trì ổn định tài chính quốc gia; bảo đảm quyền lợi hợp pháp của các thành viên tham gia hệ thống thanh toán; bảo vệ người sử dụng dịch vụ thanh toán, tăng cường lòng tin của công chúng vào hệ thống ngân hàng.

Những mục tiêu này vừa mang tính kỹ thuật, vừa mang tính chiến lược, bởi sự ổn định của hệ thống thanh toán là điều kiện tiên quyết để nền kinh tế vận hành trơn tru, tạo niềm tin cho nhà đầu tư và người dân.

Nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong công tác quản lý, từ năm 2008, Ngân hàng Nhà nước đã thành lập đơn vị chuyên trách về giám sát hệ thống thanh toán thuộc Vụ Thanh toán, hoạt động độc lập với các đơn vị vận hành hệ thống. Đây là bước đi quan trọng, đánh dấu sự tách bạch giữa chức năng “vận hành” và “giám sát” — phù hợp với thông lệ quốc tế của các ngân hàng Trung ương.

Trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ được giao, Vụ Thanh toán đã chủ động phối hợp với các đơn vị liên quan triển khai các hoạt động giám sát cụ thể như: Xây dựng hệ thống chỉ tiêu và cơ sở dữ liệu giám sát Ngân hàng Nhà nước đã xây dựng bộ chỉ tiêu theo dõi về các hệ thống thanh toán, thiết lập kênh thu thập thông tin từ các ngân hàng, trung gian thanh toán, đồng thời xây dựng cơ sở dữ liệu thống nhất để phân tích, đánh giá và cảnh báo rủi ro.

Giám sát trực tiếp và trực tuyến các hệ thống thanh toán trọng yếu, trong đó: Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng (IBPS) được giám sát hằng ngày, với việc tổng hợp, phân tích kết quả hoạt động, báo cáo định kỳ và kiểm tra tuân thủ quy định an toàn; hệ thống thanh toán bán lẻ, bao gồm các dịch vụ thanh toán điện tử, ví điện tử, chuyển tiền nhanh, được giám sát thường xuyên nhằm phát hiện sớm rủi ro vận hành, gian lận và vi phạm quy định pháp lý; báo cáo giám sát định kỳ 6 tháng/lần về tình hình hoạt động của các hệ thống thanh toán khác trong nền kinh tế.

Ngoài ra, Ngân hàng Nhà nước cũng phối hợp với các cơ quan quản lý như Bộ Công an, Bộ Thông tin & Truyền thông trong việc đảm bảo an ninh mạng và bảo mật dữ liệu trong hoạt động thanh toán điện tử, nhất là trong bối cảnh tội phạm công nghệ cao ngày càng tinh vi.

Nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả và tính bền vững trong công tác giám sát, ngày 29/7/2014, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước đã ký ban hành Quyết định số 1490/QĐ-NHNN, phê duyệt “Chiến lược giám sát các hệ thống thanh toán tại Việt Nam giai đoạn 2014–2020”.

Chiến lược này đặt ra mục tiêu từng bước hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, tăng cường năng lực và công cụ giám sát theo hướng phù hợp với thông lệ quốc tế, nhưng vẫn đảm bảo tính khả thi trong điều kiện thực tế của Việt Nam. Một số định hướng chính của chiến lược gồm: Thiết lập cơ chế giám sát độc lập, minh bạch, tách biệt giữa đơn vị vận hành và đơn vị giám sát; ứng dụng công nghệ hiện đại trong thu thập, phân tích và cảnh báo rủi ro thanh toán; xây dựng hệ thống cảnh báo sớm (early warning system) đối với các giao dịch có dấu hiệu bất thường; tăng cường hợp tác quốc tế, học hỏi kinh nghiệm của các ngân hàng Trung ương lớn như Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), Ngân hàng Dự trữ Liên bang Mỹ (FED), Ngân hàng Nhật Bản (BOJ)… trong việc giám sát thanh toán điện tử và xử lý rủi ro hệ thống.

Dù Chiến lược giai đoạn 2014–2020 đã hoàn thành, nhưng Ngân hàng Nhà nước tiếp tục triển khai chiến lược giám sát giai đoạn mới (2021–2030) với định hướng tập trung vào thanh toán số, ngân hàng số và bảo vệ dữ liệu người dùng — nhằm thích ứng với sự phát triển nhanh của công nghệ tài chính (Fintech), trí tuệ nhân tạo (AI), và giao dịch xuyên biên giới.

Trong giai đoạn 2025–2030, Ngân hàng Nhà nước đặt mục tiêu tiếp tục nâng cấp năng lực giám sát các hệ thống thanh toán trên nền tảng công nghệ số, hướng tới mô hình giám sát theo rủi ro (risk-based supervision) thay vì chỉ giám sát tuân thủ.

Đồng thời, Ngân hàng Nhà nước đang rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định pháp lý liên quan đến an toàn thanh toán điện tử, trung gian thanh toán, dịch vụ ngân hàng mở (Open Banking), và hạ tầng dữ liệu chia sẻ để phù hợp với bối cảnh chuyển đổi số quốc gia.

Cùng với đó, việc đào tạo nguồn nhân lực chuyên sâu, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong phân tích dữ liệu thanh toán, và tăng cường hợp tác quốc tế được xem là giải pháp trọng tâm nhằm bảo đảm công tác giám sát ngày càng hiệu quả và chuyên nghiệp.

Với sự chủ động, chuyên nghiệp và định hướng rõ ràng, Ngân hàng Nhà nước đang từng bước xây dựng hệ thống giám sát thanh toán hiện đại, minh bạch, an toàn và phù hợp với chuẩn mực quốc tế – góp phần bảo vệ ổn định tài chính, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội bền vững, đồng thời khẳng định vai trò của Ngân hàng Nhà nước như “người gác cổng” tin cậy của hệ thống tài chính quốc gia.