Tư duy đột phá về chuyển đổi số ở các trường cao đẳng

Chuyển đổi số trong các cơ sở giáo dục, đặc biệt là hệ thống các trường cao đẳng, vẫn còn nhiều lúng túng về nhận thức và cách làm. Ảnh: VGP

Chuyển đổi số trong giáo dục: Nhận thức đúng để hành động đột phá

Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đã bước sang năm thứ 6 (tháng 6/2020 – tháng 10/2026), trong đó, ngành giáo dục và đào tạo có vị trí vô cùng quan trọng – là nơi đào tạo ra các công dân số trực tiếp phục vụ sự nghiệp xây dựng chính quyền số, kinh tế số, xã hội số.

Tuy nhiên, cũng như hầu hết các ngành, lĩnh vực khác, CĐS trong giáo dục – đào tạo (cụ thể ở đây là trong hệ thống các trường cao đẳng) chưa thật sự khởi sắc, thậm chí có nơi còn đang tranh luận “CĐS trong một trường cao đẳng thật sự là gì?”, hay “xây dựng một trường cao đẳng số như thế nào?” và chưa có câu trả lời thỏa đáng.

Để hiểu rõ hơn về bản chất của quá trình CĐS trong các trường cao đẳng hay nội dung và các bước xây dựng một trường cao đẳng số, chúng ta thử chọn một lối tư duy khác: đảo ngược vấn đề. Giả sử đã xây dựng thành công trường cao đẳng số thì trường đó hoạt động như thế nào?

Đảo ngược vấn đề: Hình dung trường cao đẳng số trong tương lai

Một trường cao đẳng (hay đại học) số sẽ hoạt động như sau: Học sinh được học một chương trình mở về ngành học mà mình đăng ký. Chương trình đó đào tạo cho học sinh đầy đủ các kiến thức cơ bản của môn học và mở rộng kho kiến thức theo hướng xuyên ngành và liên ngành, tạo cho từng cá nhân học sinh cơ hội lĩnh hội kiến thức không hạn chế (năng lực tới đâu, học tới đó).

Học sinh có thể học bất cứ khi nào, bất cứ ở đâu và bất cứ học phần nào. Hệ thống theo dõi, đánh giá sức học, năng khiếu, thói quen của từng học sinh, kết hợp với các đánh giá khác về sức khỏe, hoàn cảnh gia đình... thông qua các cơ chế phân tích dữ liệu, kiểm tra kiến thức, đánh giá năng lực bởi AI để đề xuất phương án phù hợp nhất cho từng học sinh.

Học sinh có thể học ở nhà thông qua kết nối trực tuyến, có thể đến trường để rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm, rèn luyện đạo đức, tác phong,... Có tất cả tiện ích đó nhưng học phí lại thấp hơn so với cách học truyền thống. Hơn nữa, không chỉ học sinh vừa tốt nghiệp phổ thông mới học cao đẳng mà bất cứ ai trong xã hội, người đã đi làm cũng có thể đăng ký học tập để được cập nhật mảng kiến thức mà mình thiếu.

Phương pháp đào tạo này dẫn đến hàng loạt thay đổi: Số lượng học viên tăng cao vì mở rộng ra nhiều nhóm đối tượng đúng theo tinh thần “học tập suốt đời”, hạ tầng đào tạo tại trường giảm về không gian (không cần hội trường lớn và nhiều lớp học tập trung) nhưng lại tăng về tiện ích số (hạ tầng số, thư viện số, phòng lab số, phòng họp số,...), số lượng giáo viên giảm đi vì học sinh học qua hệ thống là chính, giáo viên đảm nhiệm việc hướng dẫn học sinh làm việc nhóm, phương pháp tư duy sáng tạo, rèn luyện thể chất, đạo đức, tác phong nhiều hơn là truyền dạy kiến thức như trước.

Theo McKinsey và Gartner, số lượng giáo viên ở Mỹ sẽ giảm 50% vào năm 2030. Đây là xu hướng tất yếu diễn ra trong tất cả các lĩnh vực khi CĐS.

Từ tầm nhìn đến hành động: Làm thế nào để đạt được điều đó?

Sau khi đảo ngược vấn đề, chúng ta “nhìn thấy” bức tranh trường cao đẳng số trong tương lai. Vậy, theo chiều thuận, từ trạng thái hiện nay làm thế nào tạo dựng bức tranh đó?

Trước tiên chúng ta thấy có sự thay đổi trong cách dạy và học. Cách truyền thống là một thầy dạy nhiều trò, thầy truyền thụ kiến thức cho trò. Cách số hóa là nhiều thầy dạy một trò hay một trò trực tiếp học kiến thức từ nhiều thầy. Kiến thức của nhiều thầy được tích hợp bởi AI và AI thay thế các thầy truyền đạt kiến thức cho từng học trò, AI có thể dạy cho không hạn chế số học trò với những nội dung khác nhau trong cùng một thời điểm.

Để làm việc này cần thực hiện được 2 việc quan trọng: Một là, phát triển được học liệu số – bộ sách mở chứa các tư liệu học tập dưới dạng số hóa có khả năng liên kết các thành tố tri thức có quan hệ logic với nhau, được thể hiện bằng đa phương tiện (văn bản, bảng biểu, sơ đồ, hình ảnh, âm thanh, video...).

Hai là, phát triển được quy trình đào tạo số, nơi hệ thống đào tạo được điều khiển bằng AI, cung cấp nội dung đào tạo cho người học đi kèm các cơ chế tự động theo dõi việc học tập, hướng dẫn, kiểm tra, đánh giá, gợi ý... cùng các cơ chế hỗ trợ quản trị đào tạo như đăng ký, thanh toán, cấp chứng chỉ, xác nhận... tự động.

Việc thiết kế và phát triển học liệu số được thực hiện dễ dàng bằng nhiều công cụ nổi tiếng như ChatGPT, Gemini, Grok, DeepSeek hay chuyên dụng như Midjourney và DALL-E (tạo hình ảnh từ văn bản), Canva AI (thiết kế đồ họa), Grammarly (kiểm tra ngữ pháp), Quillbot (tóm tắt và diễn giải văn bản), Whisper (chuyển giọng nói thành văn bản), Smart Brochure (tạo tài liệu thông minh)...

Trong thực tế, các trường bắt đầu thiết kế học liệu số từ giáo trình chọn lọc của giáo viên giỏi trong trường, từ đó bổ sung và kết nối dần. Ở quy mô quốc gia, việc này bắt đầu từ Ban biên soạn sách giáo khoa với cách làm tương tự. Gần đây, theo quy định của Chính phủ, cả nước sẽ sử dụng một bộ sách giáo khoa thống nhất – cơ hội thuận lợi để thiết kế và biên tập bộ sách giáo khoa số (digital textbooks) chung cho cả nước.

Việc thiết kế quy trình đào tạo số được thực hiện bởi các chuyên gia giáo dục và các giảng viên uy tín, với Ban biên soạn sách giáo khoa là nòng cốt. Họ sẽ nêu ra quy trình logic về việc dạy học sinh như thế nào để đạt kết quả cao và toàn diện nhất theo hướng cá nhân hóa như đầu bài cho AI. AI sẽ phân tích và đề xuất kịch bản dạy – học theo đầu bài đặt ra.

Các chuyên gia sẽ đánh giá, yêu cầu chỉnh sửa kịch bản đó cho đến khi hài lòng. Sau bước này, AI sẽ thiết kế quy trình đào tạo số và phản hồi hệ thống được thiết kế sẽ hoạt động như thế nào. Các chuyên gia sẽ huấn luyện cho hệ thống xử lý từng tình huống cụ thể để quy trình đào tạo số đáp ứng tốt nhất yêu cầu đề ra.

Như thế, chúng ta đã “đi” cả chiều xuôi lẫn chiều ngược của quá trình CĐS trong một trường cao đẳng và nhận ra rằng CĐS trong các trường cao đẳng (hay bất kỳ một trường học nào trong hệ thống giáo dục – đào tạo) là quá trình thay đổi phương thức đào tạo, từ thủ công – bán tự động hiện nay sang phương thức đào tạo số có khả năng tự động tối ưu, làm tiền đề cho sự hình thành phương thức đào tạo thông minh.

Đây là cuộc cách mạng lớn nhất trong lịch sử ngành giáo dục toàn cầu, tạo ra bước chuyển kỳ diệu từ phương thức đào tạo truyền thống đã tồn tại hàng ngàn năm sang phương thức đào tạo số. Việc này chỉ có thể hình thành trong kỷ nguyên số, dựa trên ứng dụng các công nghệ số, đặc biệt là IoT, AI, điện toán đám mây và mạng tốc độ cao (5G, 6G).

Có một đặc điểm quan trọng là khi số hóa (digitalizing) thành công quy trình đào tạo thì cũng tự động kéo theo quá trình tự động hóa các hoạt động quản lý, điều hành, làm cho bộ máy quản lý của nhà trường trở nên tinh gọn hơn nhưng hiệu quả hoạt động lại cao hơn nhiều.

Cao đẳng – vị trí tiên phong trong hệ sinh thái đào tạo nhân lực số

Nhân tố quan trọng nhất trong quá trình CĐS là con người. Muốn phát triển kinh tế số, xã hội số thì trước tiên phải có con người số. Con người số đó phải được giáo dục, đào tạo chính quy trong hệ thống giáo dục quốc gia và quá trình đào tạo lực lượng này phải liên tục, luôn luôn đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước vì CĐS không có điểm dừng.

Vì lẽ đó, ngành giáo dục – đào tạo phải có vị trí đặc biệt trong quá trình CĐS của quốc gia, với sứ mệnh đào tạo ra thế hệ tương lai đủ sức gánh vác trách nhiệm phát triển một Việt Nam số sánh ngang các cường quốc trên thế giới.

Các trường cao đẳng có vị trí đặc biệt trong hệ thống đào tạo nhân lực số vì những lý do như sau:

Thứ nhất là tính hội tụ cao: Các trường cao đẳng tập trung vào dạy các môn học hướng nhanh tới bản chất vấn đề, tạo cho người học (đặc biệt là những người đã đi làm, muốn bổ sung kiến thức) sự cuốn hút và hài lòng.

Thứ hai là thời gian đào tạo ngắn, chi phí hợp lý: Thời gian đào tạo cao đẳng trung bình là 2 năm và chi phí thấp hơn nhiều so với học đại học nên phù hợp với đông đảo lực lượng lao động trong xã hội.

Thứ ba là tính linh hoạt cao: Các chương trình đào tạo cao đẳng có xu hướng nâng cao tỷ trọng thực hành và linh hoạt điều chỉnh nên đáp ứng tốt nhu cầu của xã hội. Khi CĐS, với khả năng tích hợp đa ngành, khả năng này còn phát huy mạnh hơn nữa.

Thứ tư là tính liên kết cao: Do hướng đào tạo gắn với thực hành nên các trường cao đẳng (đặc biệt là các trường có truyền thống) có mối quan hệ mật thiết và thực tế hơn với các doanh nghiệp. Điều này mang lại lợi ích cho cả hai phía.

Với những đặc điểm đó, các trường cao đẳng có cơ hội CĐS nhanh hơn các tổ chức giáo dục khác. Một trong những hướng phát triển cực kỳ tiềm năng hiện nay là đào tạo các kỹ năng số như hướng dẫn sử dụng AI, thiết kế nội dung và học liệu số, quy trình tự động thông minh, logistics số, kho thông minh...

Hàng triệu người đang tìm kiếm cơ hội học tập những kỹ năng này, vì họ hiểu rằng nhiều ngành nghề truyền thống đang thoái trào trong khi các ngành nghề mới đang định hình và chiếm lĩnh thị trường tương lai. Nhu cầu thực tế đó chính là động lực thúc đẩy quá trình CĐS trong các trường cao đẳng diễn ra nhanh và bền vững hơn.

Từ cao đẳng số tới quốc gia số

Cả nước ta đang hừng hực bước vào kỷ nguyên mới – “Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”, với tinh thần đổi mới sáng tạo và khát vọng xây dựng đất nước Việt Nam phồn vinh, hùng cường. Nhân lực đóng vai trò quyết định – đó là nhân lực số, những người am hiểu chuyên môn, biết sử dụng công cụ số để tạo quy trình tự động mới, làm thay đổi phương thức sản xuất của xã hội.

Họ cần được đào tạo, và một trong những địa chỉ phù hợp nhất chính là hệ thống các trường cao đẳng. Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh – hai trung tâm tập trung nhiều trường cao đẳng và là nơi cung ứng nguồn nhân lực chất lượng cao cho cả nước – cần tiên phong thực hiện CĐS, xây dựng mô hình “trường cao đẳng số” kiểu mẫu, cung cấp dịch vụ đào tạo nhân lực số hiện đại, thích ứng nhanh với thời đại mới.